Η γονεϊκή αποξένωση δεν προκύπτει μόνο ως αποτέλεσμα συναισθηματικών εντάσεων ή διαφωνιών μεταξύ πρώην συντρόφων. Σε πολλές περιπτώσεις είναι το αποτέλεσμα οργανωμένης, μεθοδικής και επαναλαμβανόμενης δράσης του ενός γονέα, ο οποίος αξιοποιεί το θεσμικό περιβάλλον και την έλλειψη αποτελεσματικών ελεγκτικών μηχανισμών για να αποκόψει το παιδί από τον άλλον γονέα, κυρίως τον πατέρα.

Σε αυτό το πλαίσιο, η συστηματική συκοφαντία, η διαστρέβλωση γεγονότων και η κατάχρηση της δικαστικής διαδικασίας αποτελούν βασικά εργαλεία αποξένωσης. Η μητέρα που αποξενώνει, ειδικά όταν έχει αποκλειστική επιμέλεια ή ασκεί τον πλήρη έλεγχο της καθημερινής ζωής του παιδιού, έχει τη δυνατότητα να οικοδομήσει ένα αφήγημα επικινδυνότητας, αδιαφορίας ή ψυχικής αστάθειας του πατέρα, ακόμη κι αν αυτό δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Συχνή πρακτική είναι η επίκληση ψυχολογικής βίας, χωρίς συγκεκριμένα ή επιβεβαιώσιμα περιστατικά. Χρησιμοποιούνται φράσεις όπως «το παιδί φοβάται», «ο πατέρας είναι πιεστικός», «το παιδί κλαίει όταν επιστρέφει από τον πατέρα του», χωρίς καμία ανεξάρτητη αξιολόγηση των λεγομένων. Αυτές οι γενικές και συχνά υποβολιμαίες αναφορές επηρεάζουν την κρίση των δικαστών, ιδιαίτερα όταν συνοδεύονται από εκθέσεις κοινωνικών λειτουργών ή ιδιωτικών ψυχολόγων που έχουν ακούσει μόνο τη μία πλευρά.

Η εργαλειοποίηση του παιδιού ως μάρτυρα είναι εξαιρετικά συνηθισμένη. Το παιδί επαναλαμβάνει φράσεις της μητέρας, χρησιμοποιεί επιχειρήματα που δεν αντιστοιχούν στην ηλικία και τη λογική του, και συχνά καταθέτει με φορτισμένο ύφος για καταστάσεις που είτε δεν έζησε είτε δεν βίωσε με τον τρόπο που περιγράφονται. Τα δικαστήρια σπανίως αμφισβητούν την αξιοπιστία αυτών των μαρτυριών, ακόμη κι όταν είναι φανερό ότι έχουν παραχθεί υπό πίεση ή ψυχολογική καθοδήγηση.

Μια ακόμη επικίνδυνη πρακτική είναι η επιλεκτική χρήση ειδικών. Ιδιώτες ψυχολόγοι, διορισμένοι μονόπλευρα από τον έναν γονέα, εμφανίζονται να συντάσσουν εκθέσεις βασισμένες αποκλειστικά στις δηλώσεις της μητέρας και του παιδιού, χωρίς καν να ζητήσουν συνέντευξη ή αξιολόγηση του πατέρα. Οι εκθέσεις αυτές γίνονται αποδεκτές στα δικαστήρια ως ουδέτερες πραγματογνωμοσύνες, με αποτέλεσμα να ενισχύεται το σενάριο της αποξένωσης χωρίς καμία ουσιαστική διασταύρωση των πληροφοριών.

Στην πράξη, δεν υπάρχει κανένας θεσμικός μηχανισμός που να ελέγχει την αλήθεια ή τη σκοπιμότητα των ισχυρισμών της αποξενώτριας μητέρας. Οι μηνύσεις για ενδοοικογενειακή βία, ακόμη και αν αρχειοθετηθούν ή απορριφθούν αργότερα, επηρεάζουν αποφάσεις επιμέλειας ή επικοινωνίας σε κρίσιμες φάσεις. Οι ψευδείς καταγγελίες λειτουργούν ως «προληπτική άμυνα» και όχι ως πραγματικές αναφορές κινδύνου.

Αυτό το φαινόμενο δεν περιορίζεται σε μεμονωμένες περιπτώσεις. Αντίθετα, έχει πάρει διαστάσεις γενικευμένης τακτικής. Πολλοί πατέρες, ενώ αρχικά αναλαμβάνουν το ρόλο τους ισότιμα, σύντομα βρίσκονται εγκλωβισμένοι σε έναν λαβύρινθο από ψευδείς ισχυρισμούς, μείωση επικοινωνίας, δικαστικά έξοδα, κοινωνική απομόνωση και σταδιακή αποδόμηση της σχέσης τους με το παιδί.

Η αποξένωση επιβραβεύεται όταν η δικαστική κρίση στηρίζεται σε φήμες και συναισθηματική ρητορική αντί για εμπεριστατωμένη τεκμηρίωση. Όταν οι ψευδείς ισχυρισμοί δεν τιμωρούνται, αλλά αντιθέτως ενισχύουν την επιμέλεια της μητέρας ή περιορίζουν την επικοινωνία του πατέρα, τότε το μήνυμα προς την κοινωνία είναι σαφές: η συκοφαντία είναι αποδεκτή στρατηγική.

Η ελληνική δικαιοσύνη δεν έχει ακόμη αναπτύξει μηχανισμούς άμεσης διερεύνησης και ελέγχου ψευδών καταγγελιών. Δεν υπάρχει υποχρεωτική διαμεσολάβηση με παρουσία ειδικού, ούτε διεπιστημονική επιτροπή αξιολόγησης σε αμφισβητούμενες περιπτώσεις. Η αδυναμία αυτή της πολιτείας οδηγεί στην ανομία των οικογενειακών υποθέσεων, όπου ο ένας γονέας μπορεί να καταστρέψει τη σχέση του παιδιού με τον άλλον χωρίς συνέπειες.

Για να προστατευτεί το παιδί και να αποκατασταθεί η ισορροπία στη δικαιοσύνη, είναι απαραίτητο να θεσμοθετηθούν αυστηρά πρωτόκολλα ελέγχου της αξιοπιστίας των καταγγελιών, να αποδοθούν ευθύνες σε περιπτώσεις αποδεδειγμένης παραπλάνησης, και να εισαχθούν ειδικές πραγματογνωμοσύνες από ανεξάρτητες κρατικές υπηρεσίες. Διαφορετικά, η αίθουσα του δικαστηρίου θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται ως πεδίο επίθεσης, συκοφάντησης και τελικής εξόντωσης της πατρικής φιγούρας.